czwartek, 7 lipca 2011

Czy Łęki były lokowane w XIII wieku?

                Ziemia oświęcimska zaczęła się zaludniać w XIII w. Procesów osadniczych nie można było jednak dokładnie odtworzyć z powodu braku w tej materii dokumentów. Do naszych czasów dochowały się z okolic Łęk zaledwie  dwa dokumenty lokacyjne: Rajska z 1272 r. i Poręby Wielkiej z 1285 r. Przy okazji lokacji Poręby Wielkiej wymienione są Grojec i Włosienica, a więc wsie te istniały już w 1285r. Dla wsi z terenu gminy Kęty żaden akt lokacyjny się nie zachował.
                Wsie lokowane na prawie niemieckim (Łęki) wytyczane były z reguły na planie prostokąta. Na pograniczu śląsko-małopolskim obszar takiej wsi wynosił najczęściej 100 łanów frankońskich.  Obszar modelowej wsi lokowanej na prawie niemieckim można było wpisać w prostokąt o bokach 120X108 sznurów, tj. ok. 5,2 X 4,7 km. Rozplanowanie takiej wsi było następujące : jej oś stanowiły Nawsie, a prostopadle do Nawsia, po obu stronach, rozciągały się role kmiecie Nawsie dzieliło się na 3 pasy: środkowy stanowiła łąka, a po obu jego stronach rozciągał się pas przeznaczony pod zabudowę. Posiłkując się planem katastralnym Łęk z 1845 r. oraz drobiazgowym opisem wsi zawartym w „Metryce Józefińskiej” z 1787 r. wytyczyć można w Łękach prostokąt o bokach 120X65 sznurów, a więc o powierzchni 60 łanów. Dokładnie na takim samym obszarze lokowana była  w 1285 r. pobliska Poręba Wielka.
             Odnieśmy teraz ów prostokąt lokacyjny do obecnego planu Łęk. Pamiętać należy, że rozpatrujemy Łęki wspólnie z Zasolem, ponieważ dawniej była to jedna wieś. Zasole usamodzielniło się dopiero w 1953 r. Odległość w linii wschód-zachód, tzn. od Lasu Jawiszowskiego do lasu na granicy Łęk i Osieka (Świerkla) wynosi 5,2 km. Odległość w linii północ-południe, tzn. od granicy z Bielanami do tarniówki (do rzeki Czarnej) wynosi 2,8 km. Tak wyznaczony obszar ma wymiary 120 X 65 sznurów, przy czym
              1 sznur= 43, 2 m. Osią tego obszaru jest Soła, wzdłuż której ciągną się łąki i pastwiska, a po obu stronach leżą działki siedliskowe. Jest to Nawsie. Taki, zachowany do dzisiaj układ widoczny jest na mapie Łęk z 1845r. Pasy zabudowy ciągną się dziś wzdłuż drogi Kęty-Oświęcim w Łękach oraz po drugiej stronie Soły wzdłuż drogi Wilamowice-Skidzin- Oświęcim na Zasolu. Prostopadle do Nawsia wykształciły się role kmiece. Działo się to zapewne stopniowo, w miarę karczowania lasów- w stronę Osieka w Łękach i w stronę Jawiszowic na Zasolu. Z naszych dotychczasowych ustaleń wynika więc, że  w obszar Łęk zarówno obecny, jak i widoczny na mapie katastralnej z 1845 r., wpisać można prostokąt o powierzchni 60 łanów z doskonale zachowanymi elementami typowymi dla wsi lokowanej na prawie niemieckim.

            Jeśli Łęki były lokowane na prawie niemieckim, to rodzi się jeszcze problem sołtysa. Był to urzędnik feudała (księcia) odgrywający decydującą rolę podczas lokacji. Podlegało mu np. sądownictwo. Sołtysi byli także uposażeni w ziemię.  W Łękach aż do początku XVIII w. sołtys nie występuje. Wynika to zapewne z niedostatku wczesnych źródeł, później bowiem istnienie sołtysa i ról sołtysich jest obficie udokumentowane. Pierwsza wzmianka o sołtysie pochodzi z 1610 r. O rolach sołtysich wspomina rejestr podymnego Łęk z 1689 r. oraz cały szereg dokumentów z następnych lat.
           Poważnego argumentu na XIII-wieczny rodowód Łęk dostarcza jeszcze jeden zapis w inwentarzu Łęk z 1508r. Forma opisu powinności pańszczyźnianych chłopów łęckich zawarta w tym inwentarzu sprawia wrażenie, jakby była wprost przepisana z jakiegoś urbariusza książęcego.  Urbariusze zawierały spisy powinności poddanych w stosunku do pana. Z całą pewnością zabytkiem XIII-wiecznym w tym dokumencie jest nazwanie obowiązku dostarczania przez łęczan podwód-powozem.  Już w XV w. wszedł w Polsce w użycie wyraz podwoda (była to powinność polegająca na obowiązku świadczenia przewozu).

           Powstanie Łęk w wyniku działalności lokacyjnej prowadzonej przez książąt opolskich i cieszyńskich w XIII/XIV w. zdaje się także potwierdzać fakt, że istniejący tu już w 1405 r. folwark stanowił własność książęcą. Mówi o tym wyraźnie dokument księcia cieszyńskiego Bolka z tego roku. Łęki były na początku XV w. widocznie wsią dobrze zagospodarowaną, skoro wytyczona była nawet droga dojazdowa z Oświęcimia do wsi. Mówi o tym dokument z 1445 r. Zapisano tam: „do Oświęcimia powinna należeć też droga dojazdowa do Łęk z groblą tamże prowadzącą”. Nie mogła to być droga Oświęcim-Kęty, która biegła z Kęt wzdłuż prawego brzegu Soły i dalej przez Rajsko dochodziła do Oświęcimia. Droga, o której mowa w dokumencie z 1445 r. prowadziła wyłącznie z Oświęcimia do Łęk, łącząc w linii prostej zamek Oświęcimski z Łękami, wzdłuż prawego brzegu Soły.

                Z dużym prawdopodobieństwem można więc twierdzić, że Łęki były lokowane na prawie niemieckim w drugiej połowie XIII wieku lub na początku XIV wieku.

Na podstawie artykułu Kazimierza Dziubka

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz